गृहपाठ संकल्पना

आपल्या रोजच्या जीवन प्रवासात अनेक विषय येतात आणि जातात :

काही विषयात आपल्याला रस असतो.
काही विषयात रस नसतो.
काही विषय आपल्यासाठी विनोदाचे आणि मनोरंजनाचे असतात.
काही खास आपल्या आवडीचे असतात.
काही काळानुसार बदलत जातात.
काही विषय विरून जातात.

या सर्व विषयांच्या मांदियाळीत प्रत्येकाची आवड समान असतेच असे नाही आणि तशी असायलाच हवी असेही नाही.

एखाद्याला एक विषय गंभीर वाटतो, तर दुसऱ्याला तोच विषय विनोदाचा वाटतो.
एखाद्याला तो विषय सोडून द्यावासा वाटतो, तर दुसऱ्याला त्याचा अभ्यास करायचा असतो.

प्रत्येकाच्या रुचीप्रमाणे किंवा गरजेनुसार, प्रत्येकजण

काही विषय लक्षात ठेवतो,
किंवा काही विषय सोडून देतो,
किंवा काही विषय विशेष अभ्यासासाठी राखून ठेवतो.

समान आवडीचे विषय असलेले लोक आपोआप एकत्र येतात

काही विषय असे असतात की, आपल्यातील कोणालातरी त्यात अधिक जाणून घेण्याची जिज्ञासा असते.

त्याचबरोबर, जर ती माहिती अधिकृत, शास्त्रीय, आणि पूर्वग्रहरहित स्वरूपाची असेल, तर आपण ती जाणून घेण्यास अधिक उत्सुक असतो.

असेच समान आवडीचे विषय असलेले आम्ही ४-५ जण गप्पा मारत होतो. प्रत्येकाकडे जिज्ञासा आणि शिकण्याची प्रामाणिक इच्छा होतीच.

कोविडच्या पहिल्या लॉकडाऊनमध्ये आम्ही असे ठरवले की –

रोज एक थोडा वेळ आपण आपापल्या घरूनच फोनवर एकत्र येऊन, मूलभूत विषयांवरील अधिकारी लेखकांनी लिहिलेली पुस्तके वाचूया !

सुरुवातीला आम्ही फोनच्या संयुक्त जोडणीवर (conference call) एकत्र आलो.
आम्ही सर्व जिज्ञासू विद्यार्थी असल्यामुळे आमचा उद्देश अभ्यासाचा किंवा गृहपाठाचा ठेवला.

गृहपाठ कसा?

जसे शाळेत किंवा कॉलेजमध्ये काहीजण एकत्र येऊन गृहपाठ करतात, तसेच स्वरूप ठेवले.
एखादे मूलभूत विषयाचे पुस्तक निवडायचे.
एक जण वाचेल, बाकीचे ऐकतील.
पुस्तक संपवायची घाई नाही – समजणे महत्त्वाचे.
विषय समजण्यास लागेल तितका वेळ द्यायचा.
काही मुद्दे उशिरा उमगू शकतात – काही दिवसांनी सुद्धा प्रश्न पडला तरी चालेल !
कोणताही सिलॅबस नाही, परीक्षा नाही, रोज करण्याचा आग्रह नाही.
एखादा आज जॉईन नाही झाला तर लगेच फॉलोअप किंवा फोन करून का नाही आलास असेही विचारायची जरूर नाही.
कोणाला मध्येच काही काम आले, तर तो ऑफ लाईन जाऊ शकतो. – अगदी घरच्या सारखे !

वाचनाचे स्वरूप कसे ठेवले?

प्रत्येक जण वाचलेल्या मुद्यावर आपले मत मांडेल.
शंका आल्यास सर्वांशी चर्चा होईल.
ज्याला अधिक माहिती असेल, तो ती इतरांना सांगेल.
केवळ प्रामाणिक जिज्ञासा आणि शिकण्याचा उत्साह एवढ्याच गोष्टी आवश्यक !

मार्च २०२० च्या शेवटच्या आठवड्यात आम्ही सुरुवात केली.

आमच्या गृहपाठात मुख्यतः मूलभूत शास्त्र, इतिहास, तत्वज्ञान, विज्ञान, अध्यात्म, समाजव्यवस्था यासारख्या विषयांचा समावेश होता.

आम्ही अधिकारी लेखकांची, मूलभूत विषयांवरील पुस्तके वाचायला सुरुवात केली.

परम पूजनीय स्वामी वरदानंद भारती
श्री बाळशास्त्री हरदास
श्री श्रीपाद कृष्णाजी कोल्हटकर

अशा खूप मोठ्या अधिकारी पुरुषांनी अतिशय कळकळीने लिहिलेली पुस्तके वाचू लागलो.

असे आम्ही रोज वाचू लागलो आणि आम्हाला रोजच एक तास वाचण्याची सवय लागली. हा आमचा गृहपाठ आजही रोज सुरु आहे. सुरुवातीला रोज आम्ही फोनवर संयुक्त जोडणीवर (conference call) एकत्र येऊ लागलो. नंतर आम्ही झूम मीटिंगच्या पटलावर एकत्र येऊन अभ्यास करू लागलो. अगदी अनायासे, सहज सुरु झालेल्या या वाचनाला रोज करण्याच्या गृहपाठाचे रूप आले.

हे वाचत असताना आमच्यापैकी एका स्नेह्याने एक सूचना केली की हे पुस्तक आपल्या संपूर्ण जीवनासाठी उपयोगाचे आहे, म्हणून आपण आपले वाचन रेकॉर्ड करून ठेवूया. आपल्यालाच ते पुढे संदर्भासाठी किंवा पुन्हा आवर्तन करायचे असेल तर खूप उपयोगी होईल. म्हणून आम्ही गृहपाठ रेकॉर्ड करून ठेवायला लागलो.

मार्च २०२० पासून आजपर्यंत म्हणजे मार्च २०२५ पर्यंत

योगसूत्र / मूळ योगशास्त्र
साधनचतुष्टय
मूर्तिपूजा
सूर्यनमस्कार ( या विषयावरील एक सर्वोत्तम पुस्तक )
ईशावास्योपनिषद
मांडुक्योपनिषदमनोबोध
महाभारतातील व्यक्तिरेखा - मूळ संहितेनुसार
महाभारतकालीन राज्यव्यवस्था
रामायणातील व्यक्तिरेखा - मूळ रामायणानुसार
धर्म, समाजव्यवस्था, विवाहसंस्कार यासंबंधी मुलगामी प्रश्नोत्तरे

अशा विविध विषयांवरील मूलभूत पुस्तके वाचून झाली.

सध्या आम्ही श्रीमद्भगवद्गीतेवर परम पूजनीय स्वामी वरदानंद भारती यांनी केलेले सविस्तर विवरण वाचत आहोत. त्याचा अभ्यास करण्याचा प्रयत्न करत आहोत.

गृहपाठाचा आणखी एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे आपल्या सनातन संस्कृतीचा आग्रह

आपल्या ऋषिमुनींनी - मानवाचे म्हणजे आपले जीवन उन्नत व्हावे, सतत विकसित होत राहावे म्हणून काही मुख्य संकेत दिले आहेत आणि काही गोष्टींचा आग्रह केला आहे.

त्यामध्ये मूलभूत शास्त्रग्रंथांचा - किंवा मूलभूत तत्वज्ञान ग्रंथांचा अभ्यास नित्य करावा असा एक आदेश किंवा आग्रह आहे.

हा गृहपाठ म्हणजे त्याच दृष्टीने मूलभूत ज्ञान व समज वाढवण्याचा एक प्रयत्न आहे.

गृहपाठ करणे - हे आपल्याला खरे म्हणजे नवीन नाही. आपण प्रत्येकाने शाळेत असल्यापासून तो केलेलाच असतो. परंतु शाळेतील शिक्षण संपल्यानंतर गृहपाठ करायची सवय सुटते. कारण आता एखाद्या विषयाचा गृहपाठ करण्याची काय गरज? - असा गोड समज करून आपण गृहपाठ करायचे थांबवलेले असते. परंतु जे काही ना काही कारणाने सतत नवीन शिकत असतात ते वयाने मोठे झाले तरी आपसूकच गृहपाठ करत असतात. काही व्यवसाय असे आहेत की त्यातील नवे नवे विषय किंवा नवे संशोधन त्यांना नेहमी अभ्यासावे लागते. आपले दीर्घदृष्टी असलेले ऋषी म्हणतात की तुम्ही केवळ ज्ञानोपासनेची पण नित्य अभ्यास करत रहा.

शाळेत असताना – गृहपाठ आपण दोन प्रकारांनी करत असू

एकट्याने वाचन करून, विषयाच्या नोट्स काढून अभ्यास करणे.
दोन-तीन मित्रांनी एकत्र येऊन, समजून घेत, चर्चा करत अभ्यास करणे.

आपण आता जो गृहपाठ करत आहोत तो दुसऱ्या प्रकारचा आहे. काही जणांनी एकत्र मिळून केलेला गृहपाठ. या गृहपाठात एक-एक मूलभूत विषयाचे ग्रंथ वाचायला घेतो. वाचताना मध्ये एखाद्या मुद्यावर चर्चाही करतो.

वाचनाचेही दोन प्रकार असतात :

सलग, न थांबता वाचणे – ज्यामुळे एकूण विषय काय आहे हे लक्षात येते. विषयाचा सारांश लक्षात येतो. असे जेव्हा करतो तेव्हा त्याला आपण पारायण म्हणतो.
दुसरा प्रकार म्हणजे सावकाश, समजून घेत वाचणे – यामुळे संकल्पना आणि सिद्धांत समजण्यास मदत होते.

सावकाश, समजून घेत वाचनातून काय साध्य होते?

वाचताना शब्दांचे अर्थ, संकल्पना, सिद्धांत समजून घेणे.
अशा वाचनातूनच मनन सुरू होते !
मननामुळे विषय अधिक स्पष्ट आणि सखोल होतो.
शंका आणि प्रश्न निर्माण होतात, त्यावर चर्चा होते.

गृहपाठाचा हेतू आणि प्रक्रिया

म्हणून हा गृहपाठ म्हणजे मनन सुरू करण्याची प्रक्रिया आहे. हे करताना काही शंका किंवा प्रश्नही येतात. मग ते प्रश्न एकमेकांना विचारायचे आणि त्याचे समाधान मिळते का? याचा प्रयत्न करायचा.

असे केल्याने —

वाचन किंवा श्रवण केल्यानंतर मनन
त्यानंतर चिंतन

अशा क्रमाने आपण आपोआप पुढे जाऊ लागतो. यामुळे विषय समजायला खूप मदत होते. एकच विषय वेगवेगळ्या प्रकारांनी समजतो. प्रत्येकाला त्यात सहभागी होता येते.

सर्व प्रश्नांचे समाधान मिळेलच असे नाही. पण चिंतन सुरू झाले की हळूहळू समाधान घडते. कधी तोच ग्रंथ वाचताना आधी आलेल्या प्रश्नाचे समाधान पुढच्या परिच्छेदात किंवा पुढच्या प्रकरणातही होते. यामुळे धीर धरण्याचीही सवय लागते. असे करण्यासाठीचा प्रयत्न म्हणजे हा गृहपाठ आहे

गृहपाठाचे स्वरूप

इथे आपण सगळेच विद्यार्थी आहोत. ज्याला जिज्ञासा आहे, प्रामाणिकपणे विषय समजून घेण्याची इच्छा आहे, तो विद्यार्थी आहे.
म्हणून इथे वयाचे बंधन नाही, शिक्षणाची अट नाही.
हा गृहपाठ असल्यामुळे तो कधीही करता येतो.
आपण सगळे जिज्ञासू आहोत, आणि अशा जिज्ञासूंचा हा गृहपाठ आहे.
विद्यार्थी म्हणून विषय समजून घेताना काही गृहपाठ करावा लागतो, हा त्याचाच एक भाग आहे.

विचारांची प्रक्रिया

इथे प्रत्येक जण विद्यार्थी आहे, म्हणजेच पूर्ण ज्ञानी नाही आणि तितका अनुभवीही नाही.
म्हणून आपण विचार करताना चुकू शकतो, पण समजून घेण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न आहे.
जे समजलेय किंवा लक्षात आलेय ते आत्मविश्वासपूर्वक मांडण्याचाही हा अभ्यास आहे.
त्यामुळे प्रत्येकाला प्रश्न विचारायला पूर्ण मोकळीक आहे.

अभ्यासाचे महत्त्व

एखाद्याला स्वतःचा प्रामाणिक विकास करायचा असेल तर संत आणि महापुरुष नेहमी मार्गदर्शन करत असतात.
त्यासाठी सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे — अभ्यास.
कोणताही विषय समजून घ्यायचा असेल, कोणत्याही गोष्टीत प्राविण्य मिळवायचे असेल, तर अभ्यास करावा लागतो.

संत-महापुरुष अभ्यास पद्धतीविषयीचे सांगणे

संत-महापुरुष सांगतात की अभ्यासाची प्रक्रिया अशी असते —

सुरुवात श्रवणाने होते, तसेच ती वाचनानेही होते.
त्यानंतर मनन.
मग चिंतन.
त्यानंतर निदिध्यासन.

गृहपाठ करताना आपण श्रवण/वाचन आणि मनन या दोन गोष्टी मनापासून करण्याचा प्रयत्न करतो. मनन सुरू झाले की चिंतनही आपोआप सुरू होते.

मननाची दिशा कोणती असावी? मननाचे उद्दिष्ट काय असावे?

मननाची उद्दिष्टे विविध असू शकतात —

मला संकल्पना समजावी म्हणून
मला दुसऱ्याला सांगता यावे म्हणून
मला दुसऱ्यांना पटवून द्यायचे आहे म्हणून
मला दुसऱ्याच्या प्रश्नांना उत्तरे द्यायची आहेत म्हणून
मला परीक्षेत उत्तर देता आले पाहिजे म्हणून
मला अभ्यास करायला कोणीतरी सांगितले आहे म्हणून
मला त्या गोष्टीत प्राविण्य मिळवायचे आहे म्हणून
मला ती गोष्ट आचरणात आणायची आहे म्हणून

या पैकी "मला संकल्पना समजावी म्हणून" आणि "मला आचरणात आणण्याचा प्रयत्न करायचा आहे म्हणून" या दोन उद्दिष्टांना धरून आपण हा गृहपाठ करतो.

गृहपाठाचे उद्दिष्ट

या गृहपाठाच्या माध्यमातून, याच हेतूने ज्यांना काही ग्रंथ अभ्यास करायचा आहे, विषय जाणून घ्यायचा आहे, त्यांना हे रेकॉर्डिंग उपलब्ध करून देत आहोत.

जिज्ञासूने त्यातील एखादा ग्रंथ स्वतः ठरवून रोज हा गृहपाठ ऐकला, तर त्याचा निश्चितच खूप छान अभ्यास होऊ शकतो, असा आम्हाला विश्वास आहे.

गृहपाठाचा सारांश

रोज एक तास मूलभूत ग्रंथ वाचन.

जिज्ञासू व्यक्तींनी एकत्र येऊन श्रवण / वाचन आणि मनन.

स्वतःच्या ज्ञानात भर टाकण्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्न.

गंभीर आणि सखोल विचार करण्याची सवय.

सनातन संस्कृतीच्या अभ्यासातून ज्ञान आणि जीवनदृष्टी विकसित करणे.

"वाचन + मनन = आत्मसात"

हा गृहपाठ फक्त अभ्यास नाही, तर आयुष्याला दिशा देणारी एक संस्कार प्रक्रिया आहे.

या प्रकारे आमचा गृहपाठ गेली पाच वर्षे सुरू आहे आणि पुढेही चालू राहील !

श्रवण, मनन, चिंतन करीत,
सवय अभ्यासाची सत्य शोधीत

शिदोरी ही संस्कारांची,
खरी संपत्ती आयुष्यभराची

ज्ञानाचा दीप उजळत राहो,
विवेकाची वाट प्रकाशित होवो

प्रामाणिक प्रयत्नांची साथ मिळो,
सद्गुणांनी जीवन समृद्ध होवो

गट चालू करण्यासाठी आपली नोंद करण्यासाठी येथे क्लिक करा नोंद